مقاله دکتر وحید درخش احمدی، حشره شناس و متخصص کنترل آفات و مدیرعامل شرکت دفع و کنترل آفات ورسا صنعت سبز، در خصوص انتقال بیماری از طریق پشه‌ها

---

پشه‌ها یکی از اصلی‌ترین اعضا راسته دوبالان (Diptera) حشرات هستند. معروف‌ترین پشه‌ها، پشه‌های حقیقی هستند که در انگلیسی از آنها تحت عنوان(Mosquitoes)  نام برده می‌شود و در واقع همان پشه‌های خانواده کولیسیده (Culicidae)  می‌باشند. آنوفل ها، کولکس‌ها و آئدس‌ها از جنس‌های مهم این خانواده پشه‌ها هستند.

در فارسی به پشه‌ها، موشه، سارخک، سارشک، سپیدپر، دَر، بُدّ و خموش و پشه کوری، پشه کوره نیز می‌گویند. تا کنون بیش از ۲۸۰۰ گونه پشه در سراسر جهان شناخته شده است.

پشه ماده معمولا بزرگتر از پشه نر می‌باشد. خرطوم پشه ماده طویل تر بوده و مناسب مکیدن خون است. شاخک‌های پشه نر پر پشت و پر مو بوده اما شاخک‌های پشه ماده نخ مانند و دارای چند موی اندک است.
طول عمر پشه نر در حدود یک هفته و عمر پشه ماده ۷ تا ۱۰۰ روز می‌باشد. پشه‌های ماده قادرند در فصول سرد سال (حتی حدود 6 ماه) به خواب زمستانی فرو روند. پشه‌های نر و ماده برای تامین انرژی پرواز از شهد گل‌ها و گیاهان (شیره نباتی) تغذیه می‌کنند. پشه‌های نر هیچگاه از خون تغذیه نمی‌کنند و نیش نمی‌زنند ولی پشه‌های ماده به خون نیاز دارند البته نه برای تامین انرژی بلکه پشه‌های ماده برای تولید و نمو تخم‌های خود نیاز به پروتئین موجود در خون دارند که آن را از هموگلوبین تامین می‌نمایند. تمامی گونه‌های پشه انسان را نمی‌گزند، برخی از پشه‌های ماده، سایر پستانداران، پرندگان، خزندگان و یا حتی دوزیستان را برای خونخواری به انسان ترجیح می دهند.
شکارچیان طبیعی پشه‌ها شامل: خفاش‌ها، پرندگان، عنکبوت‌ها، سخت پوستان از جمله خرچنگ‌ها، ماهی‌ها و سنجاقک‌ها می‌باشند.

نیش پشه ماده (خرطوم) از دو کانال مجزا و موازی تشکیل شده‌ است که یکی مجرای بزاقی و دیگری مجرا مکیدن خون می‌باشد.

پشه ماده هنگام مکیدن خون از طریق بزاق خود یک ماده ضد انعقاد کننده خون ترشح می‌کند تا خون حین مکیدن لخته نشده و مجرای نیش مسدود نگردد. پروتئین موجود در بزاق پشه موجب تحریک سیستم ایمنی بدن گشته و متعاقبا خارش، تورم و قرمزی در محل گزش پدید می‌آورد که این علایم با توجه به حساسیت‌های بدن در افراد مختلف متفاوت است و بصورت‌های خفیف تا حاد بروز می‌نماید.

پشه ماده در هر بار گزش بیش از ۲ برابر وزن خود خون می‌خورد یعنی در هر بار گزش ۵ میکرو لیتر خون می‌مکد.پشه ماده از طریق حسگرهای بویایی، حس بینایی و گیرنده‌های گرمایی هدف خود را شناسایی می‌کند. آنها توسط گیرنده‌های گرمایی پرتوهای مادون قرمز ساطع شده از اجسام گرم را حس می‌کنند. پشه‌های ماده قادر به شناسایی در ترکیبات فرار از بازدم (حدود 100 نوع) و ترکیبات شیمیایی (حدود 400 نوع) که از پوست انسان متصاعد می‌شوند، هستند. مهمترین این مواد دی‌اکسید‌کربن بازدم و اسید لاکتیک عرق می‌باشند. بنابراین پس از فعالیت بدنی که تولید این مواد افزایش می‌یابند شناسایی افراد برای پشه‌ها آسان تر می‌گردد. مصرف غذاهای غنی از پتاسیم (مثل موز) و نمک نیز تولید اسید لاکتیک را افزایش می‌دهد. اسید اوریک، فنول و آمونیاک نیز در رده‌های بعدی قرار دارند. هنگام خواب غلظت دی‌اکسید‌کربن در اطراف افراد افزایش می‌یابد و این امر نیز به آسانتر نمودن ردیابی افراد توسط پشه‌ها کمک می‌نماید. پشه ماده قادر است از فاصله ۳۰ متری بوی افراد را حس کند.

این توانمندی شناسایی در پشه ماده موجب می‌گردد که افراد معتاد، سیگاری، الکلی و یا افرادی که از رژیم غذایی مناسبی برخوردار نیستند (نظیر مصرف کنندگان بیش از حد فست فودها) به راحتی توسط پشه ماده شناسایی شده و گزیده نشوند.

دلایل متعددی در گرایش پشه‌ها به برخی از افراد وجود دارد از جمله به مواد شیمیایی موجود در پوست افراد. پژوهش‌ها نشان داده‌اند که رایحه‌ای که از دستان انسان‌ها بر می‌خیزد دارای ۳۴۶ ترکیب شیمیایی مختلف است که ۲۷۷ مورد از این ترکیبات می‌توانند موجب جذب پشه‌ها شوند و یکی از کلیدی‌ترین این ترکیبات «اسید لاکتیک ال» است و اگر این ماده به پوست افرادی که پشه‌ها کاری به کارشان ندارند، اضافه شود آن‌ها هم از نظر پشه‌ها جذاب به نظر خواهند رسید. در این میان جالب اینکه پشه ناقل مالاریا از بوی کف پای انسان خوشش می‌آید.
از لحاظ گروه خونی افرادی که گروه خونی شان O است بیشتر مورد گزش قرار می‌گیرند. همواره افراد نابالغ خصوصا نوزادان مناسب‌ترین گزینه برای گزش پشه‌ها در منزل می‌باشند.
سالانه حدود 3 میلیون نفر در سراسر جهان توسط گزش پشه‌ها جان خود را از دست می‌دهند زیرا پشه‌ها ناقلین بیماری‌های مالاریا (توسط پشه آنوفل)، تب زرد، زیکا، تب هموراژیک دنگ (توسط پشه آئدس)، ورم مغزی (آنسفالیت) و تب نیل غربی می‌باشند، این امر بیشتر در مناطق گرمسیری دنیا و خصوصا مناطق ساحلی مربوط رخ می‌دهد زیرا که پشه‌ها در آب و هوا و مناطق گرمسیر در تمام طول سال فعال بوده و همواره جمعیت‌شان در مناطق ساحلی بیش از نقاط دیگر است. غالبا فعالیت پشه‌ها در دمای ۲۶ درجه سلسیوس به حداکثر خود رسیده و در دمای پایین تر از ۱۰ درجه سلسیوس نیز غیر فعال می‌گردند.
ویروس HIV (عامل بیماری ایدز) توسط پشه‌ها انتقال نمی‌یابد. در مورد انتقال بیماری کرونا (ویروس کووید -19) نیز توسط پشه‌ها نیز تاکنون از سوی سازمان بهداشت جهانی (WHO) هیچ موردی اعلام نشده است پس از این لحاظ در خصوص شیوع کرونا جای هیچ‌گونه نگرانی نمی‌باشد.

چرخه زندگی پشه‌ها دارای دگردیسی کامل بوده و شامل چهار مرحله: تخم، لارو، شفیره و پشه بالغ می‌باشد. این چرخه ظرف ۲۰ تا۳۰ روز کامل می‌گردد. پشه‌های ماده درهر بار تخم‌گذاری ۱۰۰ تا ۴۰۰ تخم می‌گذارند و یک پشه ماده قادر است پیش از آنکه بمیرد ۱۰۰۰ تا ۳۰۰۰ تخم بگذارد.پشه ماده در چند مرحله تخم ریزی فقط یکبار با پشه نر جفت‌گیری می‌کند. یعنی پس اینکه یک بار تخم‌گذاری کرد دیگر نیاز ندارد با پشه نر جفت‌گیری کند و تنها به یک وعده خون دیگر نیاز دارد تا مجددا تخم‌گذاری کند. پشه ماده هر ۳ روز در میان می‌تواند تخم ریزی کند.
تخم‌های پشه ماده ابتدا سفید رنگ بوده اما پس از ۲۴ ساعت رنگشان به قهوه ای تیره و سیاه متمایل می گردد. پشه ماده تخم خود را معمولا روی سطح آب راکد می‌گذارد. اما ممکن است روی گل و لای و یا هر چیزی که در مسیر آب باشد نیز تخم ریزی کند. اندازه هر تخم 5/0 میلی‌متر است.
تخم ها ۳-۲ روز طول می‌کشد تا به لارو تبدیل گردند. لارو پشه ها از طریق یک مجرای ریز یا روزنه‌های تنفسی که به سطح آب می‌آید تنفس می‌کند. لاروها از جلبک ها، میکروارگانیزم ها و ذرات ارگانیک موجود در آب تغذیه می‌کنند. در برخی از گونه‌های پشه، لاروها از یکدیگر نیز تغذیه می‌کنند. لاروها قادرند آب آلوده را کاملا فیلتر و تصفیه کنند. لاروها چهار مرتبه پوست اندازی می‌کنند تا به شفیره تبدیل گردند. لاروها یک تا دو سانتی‌متر طول دارند.
لاروها پس از گذشت یک تا دو هفته به شفیره تبدیل می‌شوند. شفیره پشه تغذیه ندارد اما تحرک داشته و توسط دو مجرای شاخ مانند به نام سیفون تنفس می‌کند.
لارو و شفیره پشه کاملا آبزی هستند اما پشه بالغ در خشکی زندگی می‌کند.
شفیره پس از ۳ روز به پشه کامل مبدل می‌شود. پشه بالغ پس از خارج شدن از پیله صبر می‌کند تا بدن و بال هایش کاملا خشک گردد تا بتواند پرواز کند.
پشه‌های ماده و نر پس از 3 – 5 روز جفت گیری می‌کنند. پشه نر پس از جفت گیری مدت زیادی زنده نمی ماند.
پشه‌ها در طی روز در محل‌های خنک، تاریک، مرطوب و محفوظ (به ویژه در میان پوشش‌های گیاهی) به استراحت می‌پردازند. و در هنگام عصر و غروب آفتاب برای تغذیه خارج می‌شوند.
تمام پشه‌ها برای تکمیل چرخه زندگی خود به آب نیاز دارند. هر مکان و یا شی که آب را در خود نگه دارد و باعث تجمع آب گردد، محل مناسبی برای تخم ریزی پشه هاست. محل‌های تخم ریزی پشه‌ها می‌تواند: جوی آب، گلدان ها، زیر گلدانی‌ها، حفره درختان، سینی زیر کولرهای آبی، ظروف جمع آوری آب کولر گازی، جعبه کارتن، کف شور، چاهک‌ها، فلاش تانک توالت، سیفون گلویی زیر دستشویی، قوطی کنسرو، بشکه، حوضچه، استخر، گودال‌ها، باتلاق‌ها، آب انبارها، تایرهای مستعمل، ناودان ها و غیره باشد. به عبارتی ماندابی به اندازه یک تشتک (در نوشابه) می‌تواند محل مناسب و مکفی برای رشد و تکثیر پشه‌ها باشد و حال انکه اگر این فضای محدود تبدیل به جویی شود که در آن مانداب شکل بگیرد برای پشه‌ها حکم بهشت برین می‌یابد. پس زهکشی جوی ها و ممانعت از تشکیل مانداب در اطراف محل زندگی مهمترین عامل در کنترل جمعیت پشه‌ها می‌باشد.

برای دفع و کنترل پشه ها چه کنیم؟

1. هوای داخل خانه را با پنکه و یا کولر خنک نگه دارید. پشه‌ها حشرات ضعیفی هستند و قدرت حرکت خود را در برابر سیستم‌های خنک کننده از دست می‌دهند.
2. سعی کنید لباس‌های رنگ روشن بپوشید. پشه‌ها جذب رنگ‌های تیره می‌شوند.
3. حتی الامکان سعی کنید از حشره‌کش‌ها استفاده ننمایید. استفاده از حشره‌کش‌ها یکی از راه های استاندارد دور کردن و از بین بردن پشه‌ها است، اما بدانید راه اصلی نیست بلکه در بهترین حالت استفاده از حشره‌کش‌ها می‌تواند راهی مکمل و البته آخرین اقدام ما در کنترل پشه‌ها باشد. طبق تحقیقات بعمل آمده در برخی موارد حتی تا 15 درصد ماده‌ی موثره موجود در آفتکش‌های شیمیایی به طور مستقیم از طریق پوست جذب شده و وارد خون می¬شود و همچنین باید متذکر شویم که استفاده از سموم شیمیایی در خانه می¬تواند در طولانی مدت اثرات سوئی مانند: ناباروری، سقط جنین، کاهش وزن جنین و تاخیر در رشد سیستم ایمنی را به همراه داشته باشد. برای حفظ سلامت بچه‌ها  کمتر سموم شیمیایی را در خانه اسپری کنید (خصوصا کودکان زیر 5 سال، زیرا تماس با حشره‌کش‌ها در این سنین می‌تواند علاوه بر تاثیرات مخرب فعلی نظیر آسم و … زمینه را مهیا نموده و فرد را مستعد ابتلا به بیماری‌های نظیر پارکینسون و آلزایمر در سنین میانسالی و پیری نماید). خوب است بدانید استفاده از اسپری‌های حشره‌کش برای نوزادان زیر دو ماه ممنوع است.
4. از دورکننده ای طبیعی استفاده نمایید. مانند سیر و لیموترش تازه و یا گیاهانی همچون رزماری، نعناع، گل همیشه بهار، گل ابری، دارچین و سلنیوم که عطری را از خود در هوا پخش می‌کنند که پشه‌ها را دور می‌نماید. فقط کافی است این گیاهان را پرورش دهید یا برگ آنها را با فشار دست له کنید تا عطرشان در هوا بپیچد. می‌توانید برای دفع پشه‌ها برگ این گیاهان را روی پوست خود بمالید.
5. از نور زرد در منزل و محل کار استفاده نمایید زیرا نور سفید پشه‌ها را جذب و نور زرد باعث دور شدن پشه‌ها می‌شود.
6. از دستگاه‌های فراصوتی استفاده ننمایید زیرا علاوه بر آسیب‌های جسمانی به افراد (حتی گاها جبران ناپذیر)، این دستگاه‌ها در عمل بسیار بی تاثیر و ناکارآمد می‌باشند.
7. بهترین را در امان ماندن از گزش پشه‌ها در هنگام خواب استفاده از پشه بند است که البته بهتر است در مناطق آلوده به پشه‌های ناقل بیماری نظیر مالاریا، تب دنگ و … از پشه بندهای آغشته به حشره‌کش استفاده نمود.
8. در زمان ورود و اقامت در مناطق آلوده از مواد دورکننده حشرات (ریپلانت ها) نظیر DEET  که یکی از موثر‌ترین مواد دفع‌کننده حشرات است که بصورت اسپری، لوسیون و کرم موجود است. این مواد را برای نوزاد ۶ ماهه و یا کمتر استفاده نکنید. مواد دفع کننده حشرات را تنها در خارج از منزل بکار برید و هنگام بازگشت به خانه آن را کاملا با آب وصابون از روی پوست بدنتان پاک کنید. همچنین دور‌کننده‌ها نبایستی روی زخم باز و یا خراشیدگی پوست استعمال گردند.
9. در صورت آگاهی نداشتن بهتر است قبل از هر اقدامی، خصوصا در مورد سمپاشی علیه پشه‌ها با متخصصین امر کنترل آفات مشورت نمایید.